أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.
بحث امروز دربارۀ کیفیت نماز آیات است. اینکه نماز آیات را چطور باید خواند.
مشهور در میان أصحاب دو نوع برای نماز آیات ذکر کردند؛ یکی مفصل و یکی مختصر. آن مفصل آسان است و آن مختصر مقداری مشکل است. مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در عروه این دو نوع را هفت هشت نوع کرده است، اما بالاخره همینطور که در رساله‌ها آمده، آن هفت هشت نوع هم برمی‌گردد به دو نوع؛ یکی مفصل و اینکه نیت نماز آیات می‌کند و حمد و سوره می‌خواند و به رکوع می‌رود و از رکوع بلند می‌شود و حمد و سوره می‌خواند تا پنج مرتبه. وقتی پنج مرتبه تمام شد به سجده می‌رود و بعد از سجدتین نیز رکعت دوم را مثل رکعت اول شروع می‌کند. به قول مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در یک نظر، دو رکعت است؛ برای اینکه مثل نماز صبح یک تشهد و سلام دارد، اما وقتی مفصلش را حساب کنیم، ده حمد و سوره دارد. پنج حمد و سوره در رکعت اول و پنج حمد و سوره در رکعت دوم. این مفصل نماز آیات است.
و اما مختصر نماز آیات اینست که حمد می‌خواند و یک سوره را به پنج قسمت می‌کند و در هر قسمتی به رکوع می‌رود تا بشود پنج رکوع با یک سوره. رکعت دوم را نیز همینطور انجام می‌دهد و در حقیقت دو رکعت است اما نظیر آن ده رکعت است و باز برمی‌گردد به اینکه پنج رکوع و دو سجده و یک سلام دارد. این هم مشهور در میان أصحاب است و اختلافی در این مسئله هم نیست.
روایاتی هم در این مسئله دیده می‌شود، مخصوصاً در آن قسم اول یعنی قسم مفصل.
عبارت مرحوم سید اینست:
و أما كيفيتها: فهي ركعتان في كل منهما خمس ركوعات وسجدتان بعد الخامس من كل منهما، فيكون المجموع عشرة ركوعات وسجدتان بعد الخامس وسجدتان بعد العاشر،...
از جمله روایاتی که در این باره هست، روایت 1 از باب 7 از ابواب صلاة آیات، وسائل الشیعه، جلد 7، صفحه 492:
تبدأ فتكبر بافتتاح الصلاة، ثم تقرأ ام الكتاب وسورة، ثم تركع ثم ترفع راسك من الركوع فتقرأ ام الكتاب وسورة، ثم تركع الثانية، ثم ترفع راسك من الركوع فتقرأ ام الكتاب وسورة، ثم تركع الثالثة، ثم ترفع راسك من الركوع فتقرأ ام الكتاب وسورة، ثم تركع الرابعة، ثم ترفع راسك من الركوع فتقرأ ام الكتاب وسورة، ثم تركع الخامسة، فاذا رفعت راسك قلت: سمع الله لمن حمده، ثم تخر ساجدا فتسجد سجدتين ثم تقوم فتصنع مثل ما صنعت في الاولى، قال: قلت: وان قرأ سورة واحدة في الخمس ركعات ففرقها بينها؟ قال اجزأه ام القرآن في اول مرة :فإن قرأ خمس سور فمع كل سورة ام الكتاب.
روایت هر دو صورت را متذکر می‌شود. هم صورت اول که ده حمد و سوره با ده رکوع و دو سجده و یک تشهد و سلام است. یا اینکه دو حمد و دو سوره و اما سوره را پنج قسمت کردن و در هر سوره‌ای به جا آوردن رکوع و در حقیقت می‌شود دو حمد و دو سوره و ده رکوع و دو سجده و یک تشهد و سلام.
این مشهور در میان اصحاب است و رسالههای عملیه نیز هر دو را متعرضند و مشهور از قدماء و متأخرین نیز متعرض این دو قسمت هستند. مابقی اقسام که نُه قسم است، مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه»در عروه نقل می‌کنند اما این نُه مورد همان دو مورد است و تصرفی در سوره می‌کنند و دو قسمت را به نُه قسمت می‌کنند و علی کل حالٍ مشهور در میان اصحاب اینست که نماز آیات دو رکعت است و یک مفصل و یک مختصر دارد. مفصلش ده حمد و سوره و ده رکوع و در هر رکعت دو سجده و بالاخره یک تشهد و یک سلام دارد. قسمت مختصرش اینکه یک حمد در رکعت اول و یک حمد در رکعت دوم و قسمت کردن یک سوره به پنج قسم و بعد از هر سوره یک رکوع و درحقیقت ده رکوع و دو حمد و دو سورۀ متفرق و دو سجده و یک تشهد و یک سلام.
مرحوم حلّی«رحمت‌الله‌علیه» یک قسمت در سرائر دارد که خیلی عالیست. روایتی هم که نقل می‌کند، روایت صحیح‌السند و ظاهرالدلاله‌ای است. اما مورد فتوا قرار گرفته نشده، ولی آسان است.
نماز آیاتی که مفصل است، همه می‌فهمند و می‌دانند؛ اما معمولاً کسانی که رابطه‌شان با خدا کم است، می‌خواهند زود تمام شود، لذا قسمت مختصرش مختصر هست اما مقداری برای مردم عادی مشکل است. از نظر فتوا و از نظر روایت، الان روایتش را خواندیم و اشکالی نیست؛ اما از نظر به جا آوردن، مقداری مشکل است. مثلاً سورۀ قل هو الله احد را پنج قسمت کردن و در هر قسمتی یک رکوع به جا آوردن تا بشود یک سوره و پنج رکوع و بعد به سجده رفتن و در رکعت دوم نیز همین کار را کردن، مقداری مشکل است. صاحب سرائر این مشکل را رفع کرده و گفته است که می‌تواند پنج سوره تام بخواند و بعد از هر سوره‌ای یک رکوع انجام دهد. درحقیقت دو حمد و سوره و دو سورۀ متفرق در ده قسمت و راجع بعد هر سورۀ تام رفتن به رکوع. در این صورت می‌شود دو رکعت، اما با پنج سورۀ تمام. روایتی هم در این باره نقل کرده است.
نعم ذهب الحلّی فی السرائر بجواز قرائة خمس سورة مع فاتحة الکتاب، اول الرکعة مستدلا بصحیحة ابن سنان.
السرائر، جلد 1، صفحه 324:
صحیحه ابن سنان عن أبی عبدالله علیه‌السلام: «قال: انكسفت الشمس على عهد رسول الله «صلّى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» فصلّى ركعتين قام في الاُولى فقرأ سورة، ثم ركع فأطال الركوع، ثم رفع رأسه فقرأ سورة، ثم ركع فأطال الركوع، ثم رفع رأسه فقرأ سورة، ثم ركع فأطال الركوع، ثم رفع رأسه فقرأ سورة ثم ركع، فعل ذلك خمس مرات قبل أن يسجد، ثم سجد سجدتين، ثم قام في الثانية ففعل مثل ذلك، فكان له عشر ركعات وأربع سجدات.
خیلی رسا هم از نظر دلالت و هم از نظر سند و هم این مشکل عوامی را حل می‌کند. فقط چیزی که در مسئله هست، اینکه بگوییم اعراض أصحاب است و اعراض أصحاب، در روایات متعارضه آمده «خُذ بمشتهر بین أصحابک و دع الشاذ النادر و انّ الشاذ النار لایعبأ به». مخصوصاً اینکه روایت صحیح‌السند و ظاهرالدلاله است اما عمل اصحاب نیست، دلیل بر اینست که اعراض اصحاب روایت را بیمار می‌کند. فتلّخص مما ذکرناه تا اینجا اینکه نماز آیات دو قسم است؛ یکی مفصل و یکی مختصر. مختصرش نیز دو قسم است؛ یکی مورد شهرت میان فقها و یکی هم شاذ در میان فقهاست. و اگر کسی نترسد، بگوید روایت در سرائر صحیح‌السند و ظاهرالدلاله است و کسی هم آن را طرد نکرده بلکه آن را ذکر نکرده و عدم الذکر به معنای اعراض أصحاب نیست. ولی علی کل حالٍ آنچه بزرگان از فقها، چه قدماء و چه متأخرین، چه در رسالههای فارسی فعلی و چه در رسالههای عملی، آنچه فرمودند این دو قسمتی است که گفتم و قسم صاحب سرائر را کسی نگفته و عمل کردن به آن کار بسیار مشکلی است. به اندازه‌ای که اگر شک کنیم بر اینکه این نماز سرائری برائت ذمّه می‌کند یا نه؛ باید بگوییم نه. به عبارت دیگر قسم اول و دوم حتماً برائت ذمّه می‌شود اما این قسم سوم را نمی‌دانیم برائت ذمّه می‌شود یا نه؛ اصل بر عدم است.
عبارت بعد مرحوم سیّد اینست:
مسئله 2: يعتبر في هذه الصلاة ما يعتبر في اليومية من الاجزاء والشرائط والاذكار الواجبة والمندوبة.
مسئله واضح است و اینست که نماز واجب است و نماز واجب در اسلام مشهور است. می‌دانیم که نماز واجب را چطور باید بخوانیم و بالاخره هرچه در باب نماز واجب است، در این نماز نیز هست. هم از نظر واجبات و هم از نظر محرمات و بالاخره به قول سیّد«رحمت‌الله‌علیه»: «يعتبر في هذه الصلاة ما يعتبر في اليومية من الاجزاء والشرائط والاذكار الواجبة والمندوبة».
مسئله حرف ندارد. کسی هم درباره‌اش حرف نزده اما مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در این مسائل نماز آیات نُه مرتبه این مسئله را تکرار کردند و اگر اکتفا به همین یک مرتبه کرده بودند، کفایت می‌کرد. حتی اگر اصل را نیاورده بودند و فرموده بودند نماز آیات واجب است و طرز نماز آیات هم اینست، مطلب تمام شده بود. یعنی همین جمله که فرمودند: «يعتبر في هذه الصلاة ما يعتبر في اليومية من الاجزاء والشرائط والاذكار الواجبة والمندوبة»؛ کفایت می‌کرد. اما نُه مرتبه در این مسائل آینده تکرار شده و احتیاج به این تکرار نداشته و نداریم و همین مسئلۀ دوم به این صورت از واضحات است و احتیاج به تتبّع و دلیل ندارد برای اینکه اگر به مردم بگویند دو رکعت نماز واجب بخوان، می‌دانند که چطور بخوانند. لذا طرز این نماز آیات را گفتند و در مابقی احتیاج به گفتن نبود و اگر احتیاج باشد، همین یک مرتبه که فرمودند کفایت می‌کند و نُه مرتبه در نُه جا، تکرار است و اگر تکرار نبود، بهتر بود.
امیدوارم ان‌شاءالله مورد لطف امام زمان باشد و ان‌شاءالله برسیم به جایی که بتوانیم بحثمان را آزاد و عالی بگوییم و این دردی که در اجتماع ماست، به طور کلی رفع شود.
و صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد
