أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

بحث دربارۀ نماز احتیاط بود و گفتم این نماز احتیاط تقریباً 20 فرع دارد که تقریباً نصف آنها در رساله‌های عملیه آمده است و مورد ابتلا هم هست و از نظر معنا هم آسان است. اما نصف دیگر در رساله‌های عملیه نیامده، برای اینکه مورد ابتلا نیست و صرف فرض و احتمال است. به عبارت دیگر علمی است و عملی نیست. بعضی از آنها هم خیلی مشکل است از نظر تصور و تثبیت یعنی از نظر علم فقه.

مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» همۀ این فروعات را ذکر فرمودند. هم آسان‌ها و هم مشکل‌ها، هم مورد عمل‌ها و هم مورد علم، اگر نگوییم توهم‌ها و تخیّل‌ها. و این فروعات را مباحثه کردیم و چند فرع دیگر باقی مانده است تا به مسئلۀ اجزای منسیه برسیم.

مسئله 16:

لو زاد فيها فعلا من غير الأركان أو نقص فهل عليه سجدتا السهو أولا؟ وجهان فالأحوط الإتيان بهما.

عبارت نارساست؛ برای اینکه ظاهر عبارت اینست که «لو زاد أو نقص عمداً» درحالی که بحث ما راجع به عمد نیست و اگر عمداً سجدۀ سهو یا نماز احتیاط را آنطور که گفتند نخواند، باطل است؛ لذا جمله باید چنین باشد و ظاهراً چنین بوده است و از نظر نوشته سهواً حذف شده است. در اینجا کلمۀ «سهواً» می‌خواهد و اما ظاهراً معلوم است که بحث ما کم و زیاد شدن در نماز احتیاط است به صورت سهواً‌و اما اگر عمداً باشد نماز احتیاط باطل است و خواه ناخواه نماز باطل است. حال حقیقت اینست که اگر در نماز احتیاط کم و زیاد شود. مثلاً شک دو و سه کرده است و در این شک دو و سه سهواً حمد را نخوانده است و یا نماز احتیاط را نخوانده است و یا بعضی از این نماز نظیر رکوع و سجده و امثال اینها را نیاورده است، مرحوم سیّد نتوانستند فتوا دهند که سجدۀ سهو می‌خواهد یا نه و فرمودند احتیاط اینست که آن چیزی که سهواً نیاورده، برای آن دو سجدۀ سهو به جا بیاورد و این خیلی ایراد دارد. برای اینکه بعد در أجزای منسیه صحبت می‌کنیم که سجدۀ سهو جا دارد و همینطور بگوییم سجدۀ سهو را به جا بیاورد یا به جا نیاور، ظاهراً ‌وجهی ندارد، مگر اینکه بعد درباره‌اش صحبت می‌کنیم که مرحوم سیّد یک قاعده دارند و می‌فرمایند «لکلّ زیادة و نقیصة»، سجدۀ سهو باید به جا بیاورد.

این فتوا را به طور احتیاط در اینجا گفتند، لذا اگر نماز احتیاط را سهواً کم و زیاد کرد، دو سجدۀ سهو به جا بیاورد. اما در اینجا احتیاط می‌کنند و در جاهای دیگر که قبلاً خواندیم، فتوا می‌دهند. علاوه بر اینکه سجدۀ سهو را در پنج ذکر می‌کنند یک قاعدۀ کلی هم دارند و آن «لکلّ زیادة و نقیصة» است. در اینجا آن فتوا را ندادند و می‌فرمایند: «فالأحوط الإتیان بهما»؛ آن دو سجدۀ سهو را به جا بیاورد.

نمی‌دانم چه شده که مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در این بیست فرع که مربوط به نماز احتیاط است، کم و زیاد فتوایی زیاد دارند. حتی کم و زیاد اعتقادی هم دارند. یکی از آن کم و زیادها اینجاست که جاهای دیگر فتوا می‌دهند و در اینجا احتیاط واجب می‌کنند.

مسئلۀ 17:

لو شك في شرط أو جزء منها بعد السلام لم يلتفت.

اگر در نماز احتیاط شک کند؛ در شرطی یا جزئی باشد، اهمیت ندهد؛ البته اگر وقت آن گذشته باشد. در اینجا نمی‌گویند وقت آن گذشته باشد و بعد از نماز را می‌گویند. یعنی بعد از نماز فهمید که نماز احتیاطش کم و زیاد شده است. معلوم است که این نماز احتیاط اگر یقیناً کم و زیاد شده باشد، نماز باطل است؛ اما اگر سهواً کم و زیاد شده باشد، باید ببینیم از ارکان هست یا نه و اگر از ارکان باشد، باطل است و اگر از ارکان نباشد، قاعدۀ فراغ می‌گوید صحیح است.

این یک قاعدۀ کلی است که مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در اینجا می‌فرماید: «لو شك في شرط أو جزء بل مطلق السهویّات بعد السلام لم يلتفت». قاعدۀ فراغ می‌گوید شک تو اهمیت ندارد. به عنوان مثال نماز ظهر را خوانده و هنوز نماز عصر را نخوانده شک کند که آیا سه رکعت خواندم یا چهار رکعت خواندم، بنابراین طبق قاعدۀ فراغ بگوید چهار رکعت خواندم و قاعدۀ فراغ و قاعدۀ تجاوز دو قاعدۀ مسلّم در فقه ماست.

مسئله 18:

إذا نسيها وشرع في نافلة أو قضاء فريضة أو نحو ذلك فتذكر في أثنائها قطعها وأتى بها ثم أعاد الصلاة على الأحوط، وأما إذا شرع في صلاة فريضة مرتبة على الصلاة التي شك فيها كما إذا شرع في العصر فتذكر أن عليه صلاة الاحتياط للظهر فإن جاز عن محل العدول قطعها كما إذا دخل في ركوع الثانية مع كون إحتياطه ركعة أو ركوع الثالثة مع كونها ركعتين، وإن لم يجز عن محل العدول فيحتمل العدول إليها، لكن الأحوط القطع والإتيان بها ثم إعادة الصلاة.

مثلاً باید نماز احتیاط را دو رکعت بخواند و یک رکعت خواند و بعد فهمید. می‌فرمایند دو رکعت نماز احتیاط بخواند، درست است.

در این مسئله چندین جا مرحوم سیّد فتوا دادند. معمولاً از جاهایی که أجزای منسیه را می‌گویند، اینست که اگر بعد از نماز احتیاط حرف زد و از نماز منصرف شد، نماز باطل است. این مشهور در میان اصحاب است و نماز احتیاط را جزء نماز فریضه قرار دادند. اگر کسی شک سه و چهار کرد و بنا را بر چهار گذاشت و سلام نماز را خواند، هنوز حرف نزده و صورتش را از قبله برنگردانده، باید نماز احتیاط بخواند و نماز احتیاط جزء نماز فریضه است.

در آنجا که شک ندارد، اگر کسی که باید چهار رکعت نماز بخواند و سه رکعت خواند، نماز باطل است و اگر کاری کرد و مبطلی از مبطلات نماز را آورد، نماز باطل است. مشهور در میان اصحاب که بعضی اوقات مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» هم روی آن فتوا می‌دهند، اینست که نماز باطل است. بعضی اوقات مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» می‌گویند اگر مبطلات را به جا نیاورده باشد یا خیلی طول نکشیده باشد، نماز احتیاط درست است و آن کم و زیاد هم طوری نیست؛ و اما اگر مبطلات یا چیزهایی که نماز را باطل می‌کند به جا آورده باشد، آنگاه نمی‌شود نماز احتیاط را به نماز اصلی وصل کند. اما در خیلی جاها می‌فرماید نماز احتیاط مربوط به نماز واجب نیست. اگر کسی شک سه و چهار کرد و بنا را بر چهار گذاشت و سلام نماز را داد و حرف زد یا صورت را از قبله برگرداند و یا مثلاً از مسجد بیرون رفت و یادش آمد باید نماز احتیاط بخواند؛ می‌فرمایند باید نماز احتیاط را بخواند و نمازش درست می‌شود. در مشهور که شک سه و چهار است، بنا را بر چهار گذاشته و با نماز احتیاط که باید دو رکعت بخواند، فاصله افتاده و حتی زیاد فاصله افتاده، مانعی ندارد و نماز احتیاط را بخواند و نماز اصلی او درست است و نماز احتیاطش هم درست است. مثل اینکه مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» تمایل به این حرف دارد و اگر یادتان باشد، اشاره‌ای هم در گذشته فرموده بودند و بعد بیش از اشاره تقریباً فتوا می‌دهند. ولی مشهور نپذیرفته است و گفته است که این نماز احتیاط جزء نماز فریضه است. اگر مبطلی از مبطلات در نماز احتیاط یا بین نماز احتیاط و نماز واجب آمد، نماز باطل است. در این باره صحبت کردیم و گفتیم باید فاصله نباشد، مگر فاصلۀ سهوی و اما فاصلۀ غیررکنی.

مسئلۀ بعد اینست که آیا نماز در نماز جایز است یا نه؟!

در مسئلۀ 18 این را متذکر می‌شوند:

إذا نسيها وشرع في نافلة أو قضاء فريضة أو نحو ذلك فتذكر في أثنائها قطعها وأتى بها ثم أعاد الصلاة على الأحوط، وأما إذا شرع في صلاة فريضة مرتبة على الصلاة التي شك فيها كما إذا شرع في العصر فتذكر أن عليه صلاة الاحتياط للظهر فإن جاز عن محل العدول قطعها كما إذا دخل في ركوع الثانية مع كون إحتياطه ركعة أو ركوع الثالثة مع كونها ركعتين، وإن لم يجز عن محل العدول فيحتمل العدول إليها، لكن الأحوط القطع والإتيان بها ثم إعادة الصلاة.

نتوانستند جازم به فتوا شوند و احتیاط کردند. گفتم این فتوا نادر است اما بعضی اعلام محشین بر عروه برای اینکه حرف مرحوم سیّد را درست کنند، مثال زدند به نماز و نماز آیات. گفتند «الصلاة فی الصلاة» جایز است.

در نماز آیات روایاتی داریم و اینست که اگر کسی نماز فریضه می‌خواند و در وسط نماز دید نماز آیات برایش واجب شد، نماز را قطع کند و نماز آیات بخواند و بعد نماز را از همان جا شروع کند. آیا این مورد فتوا هست یا نه؟!

مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در جاهای دیگر می‌فرماید مورد فتوا هست، اما در نماز آیات نفرمودند. ولی روایت صحیح‌السند داریم که «الصلاة فی الصلاة» جایز است اما در خصوص نماز آیات و بعضی‌ها می‌خواهند این فتوا را از نماز آیات به جای دیگری ببرند و من جمله در بحث ما. بگویند مثلاً اگر کسی باید نماز احتیاط بخواند و نخواند و نماز عصر را شروع کرد و بعد یادش آمد نماز احتیاط نخوانده، نماز احتیاطش را بخواند و بعد نماز عصر را از همان جا شروع کند. اما آنجا که مربوط به نماز آیات است، بزرگان می‌گویند معرضٌ عنها عندالأصحاب است. بعضی گفتند جایز است، اما مطلقا بگوییم «صلاة فی الصلاة» جایز است و بیاوریم در اینجا، مسلّم گفته نشده و اگر گفته شود، قول شاذ و نادر است و باید بگوییم «لایجوز الصلاة فی الصلاة»؛ اگر می‌خواهیم نماز آیات را درست کنیم، بگوییم «الاّ ما أخرجه الدلیل».

مسئله 19:

إذا نسي سجدة واحدة أو تشهدا فيها قضاهما بعدها على الأحوط.

در نماز احتیاط یک سجد به جا نیاورد و یا تشهد را نخواند و بعد نماز توجه پیدا کرده که سجده از نماز احتیاط حذف شده و یا تشهد در نماز احتیاط حذف شده است. می‌فرماید قضایش را بخواند، علی الأحوط.

این منافاتی با بحث قبلی دارد. در نماز واجب اگر کسی بعد نماز فهمید سجده‌ای از سجده‌ها و یا تشهد نیامده است، تشهدی که نیامده دو سجدۀ سهو دارد و نماز صحیح است. قاعده می‌گوید جایز است که آن را به اینجا بیاوریم. مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در مسئله گیرند و نمی‌توانند بگویند جایز است، به معنای اینکه بعد نماز احتیاط که فهمید که سجده را نخوانده است، یک سجده بخواند. این را هم نگفتند که در «لکلّ زیادة و نقیصة» دو سجدۀ سهو دیگر هم بخواند. سجده را به جا بیاورد و دو سجدۀ سهو بخواند برای تشهد یا سجدۀ فراموش شده و بعد هم دو سجدۀ سهو دیگر به جا بیاورد. اما گفتن این حرف‌ها مشکل است برای اینکه باید قیاس کنیم و باید بگوییم هرچه در باب واجبات گفتیم، در نماز احتیاط هم می‌گوییم. چطور در باب واجبات اگر بعد نماز فهمید تشهد را نخوانده، تشهد را می‌خواند و دو سجدۀ سهو هم به جا می‌آورد. اگر کسی بعد نماز یقین کرد یک سجده به جا نیاورده، سجده را به جا می‌آورد ولو اینکه منافی هم به جا آورده باشد. تشهد فراموش شده و سجدۀ فراموش شده، سجدۀ سهو می‌خواند، ولو اینکه فردا یادش بیاید. در نماز احتیاط هم مرحوم سیّد نمی‌توانند فتوا بدهند و به طور احتیاط می‌فرماید سجدۀ فراموش شده و تشهد فراموش شده را به جا بیاورد. و اما اگر بخواهیم احتیاط کنیم، چندین مرتبه در این نماز احتیاط گفتیم که یک امر تعبّدی است و مسائلی که در واجبات است، در این امر تعبّدی نمی‌آید؛ بنابراین اگر فهمید یک سجده به جا نیاورده، یا فهمید یک تشهد را فراموش شده، نماز باطل است و باید دوباره نمازش را بخواند.

مرحوم سیّد«رحمت‌الله‌علیه» در اینجا احتیاط واجب کردند به این مسئله: «إذا نسي سجدة واحدة أو تشهدا فيها قضاهما بعدها على الأحوط»

بعد نماز قضایش را به جا می‌آورد. حال آیا معنای «علی الأحوط» اینست که نمازش درست است و یا اینکه باید دو کار کند، هم سجدۀ فراموش شده را به جا بیاورد و هم نماز احتیاط را به جا بیاورد و هم نمازش را اعاده کند. ما گفتیم در این بیست فرع، بهترین چیزها و بهترین کارها اینست که اگر در نماز احتیاط و امثال نماز احتیاط شکی یا سهوی جلو آمد، این نماز را رها کند و نماز دیگری بخواند و این موافق با احتیاط است و اگر بخواهیم احتیاط نکنیم نباید حرف مرحوم سیّد را بزنیم و بگوییم «قضاهما بعدها علی الأحوط» بلکه باید بگوییم «قضاهما بعدها علی الأحوط ثمّ إتیان الصلاة».

در اینجا نماز احتیاط با مسائلش تمام شد و بحث فردا انشاء الله در اجزای منسیه است. این اجزای منسیه در عروه دو سه نوع بیان شده است. بعضی اوقات متوسط و بعضی اوقات مفصل. و اما در اینجا مفصل و تقریباً در بیست مسئله اجزای منسیه آمده است اما در بعضی جاها مختصر از اجزای منسیه گذشتند. بعضی جاها هم نه مختصر و نه مفصل گفتند و اینجا چون محل مسئلۀ اجزای منسیه است، باید مفصل درباره‌اش صحبت کنیم؛ لذا مرحوم سیّد 20 فرع در اجزای منسیه آوردند و ما هم به امید خدا، متابعت از مرحوم سید«رحمت‌الله‌علیه» می‌کنیم و راجع به اجزای منسیه مباحثه می‌کنیم.

  و صلّی الله علی محمّد و آل محمّد