أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي.

بحث امروز به بعد راجع به اصل نماز است. امسال همه در باب مقدمات نماز صحبت کردیم. بعضی مثل صاحب جواهر، مفصّل و مثل ما مختصر، و بالاخره آنچه بود، گذشت؛ و بحث امروز به بعد راجع به اصل نماز است.

مسئلۀ اول در نماز، اذان و اقامه است. تأکید فراوانی راجع به اذان و اقامه در نمازهای یومیه، شده است؛ نماز صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشا.

معمولاً اینکه همه اذان را مستحب می­دانند و اما راجع به اقامه، اختلاف است. مشهور در میان اصحاب، چه قدماء و چه متأخرین، اقامه را هم مستحب، و اول نماز را تکبیرة الاحرام می­دانند که در روایات ما آمده «اوّله التکبیر و آخره التسلیم». این مشهور در میان اصحاب است، اما اختلاف راجع به اقامه هست. بعضیها برای مردها واجب می­دانند، بعضیها احتیاط واجب می­کنند، و بعضیها می­گویند نماز «أوّله التکبیر و آخره التسلیم» است، پس اذان و اقامه از مقدمات نماز است و داخل نماز و از اجزاء نماز نیست. این همیشه مشهور بوده است. و اما کسانی که گفتند اقامه را مردها ترک نکنند، تمسّک کردند به روایاتی. اما به قرائن فراوانی این روایات حمل بر استحباب مؤکّد می­شود. لذا قدماء و متأخرین و متأخّر متأخرین، گفتند اذان مستحب است و اقامه مستحب مؤکّد است، مخصوصاً برای مردها؛ و روایاتی که ظهور دارد بر اینکه اقامه واجب است، باید دست از این ظهور برداریم و حمل بر استحباب مؤکّد کنیم، به قرینۀ روایات دیگر. گفتند أوّله التکبیر و آخره التسلیم به ما می­گوید اذان و اقامه خارج از نماز است و آن روایتها می­گویند مستحب است و مخصوصاً اقامه مستحب مؤکّد است و آن را بخوانید. ثواب زیادی هم بار بر آن شده است. یک دسته روایات داریم که اگر کسی اذان بگوید، ملائکه به او اقتدا می­کنند و باید بگوییم اگر عادل باشد. یا در روایات دیگر آمده اگر اقامه را هم بگوید دو صف از ملائکه به او اقتدا می­کنند. نماز او همیشه نماز جماعت می­شود و گاهی خودش با مردم و گاهی خودش با ملائکه. ندیدم کسی جایی گفته باشد ولی باید معنا کنیم که باید عادل باشد و الاّ اگر عادل نباشد، ملائکه به فاسق اقتدا نمی­کنند و اگر عادل باشد دو صف ملائکه به او اقتدا می­کنند. همین تأکید به ما می­گوید اقامه و اذان، هر دو مستحب است؛ برای اینکه اگر ملائکه اقتدا نکنند، نمازش درست است و اینکه یک صف یا دو صف ملائکه اقتدا می­کنند، دلیل بر اینست که اذان مستحب است و استحباب اقامه بیشتر است.

بعضی از آقایان فرمودند اگر اذان و اقامه واجب باشد، جزء نماز می­شود؛ لذا باید می­گفتیم اول واجبات اقامه و دوم تکبیرة الاحرام و سوم قرائت است و علاوه بر روایت «أوله التکبیر و آخره التسلیم»، احدی از فقها این را نگفته است. یعنی جزء نماز حساب نکردند. باید بگوییم جزء نماز نیست اما یک واجب مستقل، معنایش اینست که اگر به جا آورد، یک واجب را به جا آورده و اگر به جا نیاورد، نمازش درست است اما واجبی را ترک کرده است؛ و این باید به قول صاحب جواهر، یشتهر و لوان باشد. اگر به راستی این واجب جزئی یا واجب مقدمی بود، در میان فقها و در میان مردم مشهور بود. این عدم شهرت دلیل بر اینست که اذان و اقامه دو مستحب قبل از نماز است و اگر به جا آورد، ثواب دارد و اگر به جا نیاورد، ثوابی را از دست داده است. مثل شما طلبه­­ها که اگر به جا نیاوردید، نماز جماعت با ملائکه نداشتید، و اما اینکه بگوییم نماز باطل است و جزء نماز نیامده و واجبی از واجبات مقدمی نماز نیامده، احدی از فقها نگفته است.

به عبارت دیگر گفته شده که آیا این اقامه واجب است یا نه! اگر بگوییم نه، فهو المطلوب. «أوله التکبیر و آخره التسلیم»؛ و اما اگر بگویید واجب است، می­گویید واجب جزء نماز است یعنی اول نماز اقامه و دوم تکبیر و سوم حمد و سوره و چهارم رکوع تا آخر؛ احدی این را نگفته است. یعنی کسی بگوید اگر اقامه را نخواندی جزئی از اجزای نماز نیامده و نماز باطل است. لذا آنکه می­گوید واجب است، باید بگوید وجوب مقدمی است؛ به معنای اینکه مستحب است اذان بگوییم و واجب است اقامه بگوییم و بعد واجب است نماز را شروع کنیم، و این را هم احدی نگفته است. به عبارت دیگر، مسئله به قول صاحب جواهر «رضوان­الله­تعالی­علیه» مسئلۀ مبهمی شده است. این هم دلیل بر اینست که اقامه جزء نماز نیست. گفتند اگر یادت رفت اقامه بگویی و در وسط حمد یادت آمد، نماز را بشکن و اقامه را بگو. معنایش اینست که اقامه خیلی مهم است. حال اگر نماز را نشکست و نماز خواند، می­گویند نمازش باطل نیست و شکستن نماز هم دلیل حسابی ندارد و همینطور که بگوییم نماز را بشکن، یعنی ثواب اقامه خیلی بالاست و می­رسد به آنجا که می­توانی نماز را بشکنی و اقامه بگویی و نماز را با اقامه بخوانی. علی کل حال وقتی در روایات اهل بیت و کلمات فقها رویم، می­بینیم که روی اذان خیلی سفارش شده است و ثواب زیادی دارد و روی اقامه هم خیلی سفارش شده و ثواب بیشتری دارد، اما اینکه اگر نگفت، نماز باطل است و یا اگر در وسط نماز یادش آمد، نماز را بشکند و اگر نشکست نماز باطل است، احدی این را نگفته است. از همین جهت، محشین بر عروه، کسانی که وجوب اقامه اینها را گرفته، نتوانستند فتوا دهند و معمولاً احتیاط واجب کردند. لذا اگر واجب باشد، مثل قرائت است. اگر کسی حمد و سوره می­خواند و یادش آمد که حمد را نخوانده، باید نماز را بشکند. اگر به رکوع رفته، می­گویند یک جزء نمازت از دست رفت اما چون شرط ذکری بوده، نمازت درست است. لذا مثل مرحوم سیّد می­گوید دو سجدۀ سهو برای آن به جا بیاور. اما راجع به اقامه این را نگفتند که اگر یادت رفت دو سجدۀ سهو به جا بیاور و یا نماز را بشکن؛ و این در جملات اصحاب نیست و اگر در روایات ما و در اجزای نماز بود، باید مثل قرائت چیز فوق­العاده مشهوری باشد. لذا اصلاً نمی­دانیم اینکه اقامه واجب است، یعنی چه! لذا همه گفتند معنای شکستن نماز اینست که ثواب بزرگی را از دست دادی، نماز را بشکن اما اگر نشکستی نمازت باطل نیست. اگر جزء بود، مثل قرائت و حمد و سوره می­شد و هرچه در باب حمد و سوره گفتیم باید در باب اقامه می­گفتیم و اما اقامه احکام حمد و سوره را ندارد و من جمله اگر یادش رفت و حمد و سوره نخواند، چیزی از نماز کم نشده است، بلکه ثوابی از دست او گرفته شده است.

همینطور که گفتند اذان و اقامه، هر دو مستحب مؤکّد است؛ اما اذان مستحب مؤکد است و تأکید اقامه بیشتر است و مستحب است که هر دو قبل از نماز گفته شود و اذان خوب، و اقامه خوبتر است.

همینطور که مطالعه کردید، مرحوم سیّد «رضوان­الله­تعالی­علیه» می­فرمایند اذان مستحب است و اقامه اختلاف است. بل أقوی اینست که اقامه مستحب مؤکد است و بعضی از محشین بر عروه می­گویند اقامه واجب است. اما آیا این واجب جزء نماز است، به معنای اینکه اگر عمداً نیاورد نماز باطل است. در حمد و سوره اگر کسی حمد را فراموش کرد و هنوز به رکوع نرفته یادش آمد، اختلاف است که آیا نماز را بشکند یا نه؟ مشهور می­گویند نه و رُفع نسیان اینجا را می­گیرد و اما احدی نگفته اقامه بالاتر از حمد و سوره است. اگر این حرفها بود، یک شهرت در میان متشرعه و مردم بود. همینطور که حمد و سوره را واجب می­دانند، اقامه را هم واجب می­دانستند. اما اگر کسی بگوید واجب است و از او بپرسیم آیا مثل حمد و سوره است؛ نمی­تواند بگوید. لذا کسی نگفته و نمی­شود گفت که مثل حمد و سوره است. و اما اگر هم بگوییم واجب است، باید بگوییم یک واجب مستقل قبل نماز است. اذان مستحب قبل از نماز است و اقامه واجب قبل از نماز است و هر دو اجزای نماز نیستند، لذا صاحب جواهر با تفصیلی که دارند، در وقتی که به مقارنات نماز می­رسد، می­فرماید مقارنات نماز 12 چیز است. اول نیت، دوم تکبیرة الاحرام. و اگر اقامه بود باید می­گفتند اول اقامه و دوم نیت و سوم تکبیرة الاحرام. همان کسانی هم که می­گویند واجب است، از اجزاء نماز نمی­شمارند، اما وجوبش را گفتند. لذا باید بگوییم یک واجب مستقل قبل از نماز است.

کسانی که گفتند هر دو مستحب است، گفتند دو مستحب قبل نماز داریم، یکی اذان و یکی اقامه. کسانی که گفتند واجب است، این را گفتند که اذان مستحب و اقامه واجب است. اما نگفتند این وجوب جزء نماز است یا وجوب مستقل قبل از نماز است و بالاخره وضع آن چگونه است. اگر وجوب نمازی باشد، وقتی می­خواهند مقارنات نماز را بشمارند، باید بگویند مقارنات نماز سیزده چیز است، اول اقامه و دوم تکبیرة الاحرام و سوم قرائت. و اما کسانی که واجب می­دانند، این حرف را نمی­گویند.

ما می­گوییم از روایات به خوبی استفاده می­شود که اذان و اقامه مستحب قبل نماز است و مقارنات نماز هم دوازده چیز است و اول آن نیت و دوم تکبیرة الاحرام و سوم قرائت است تا آخر. کسانی که می­گویند اول مستحب و دوم واجب است، تا همین جا را می­گویند و اما نمی­گویند واجب جزء نماز است یا واجب مستقلی است. لذا فقط گفتند اقامه واجب است. همین دلیل بر اینست که بگوییم اذان و اقامه مستحب است و اذان مستحب مؤکد است و تأکید اقامه در روایات ما بیشتر شده است.

صلّی الله علي محمّد وَ آل محمّد