رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي‏

در مسئلۀ 24 فرمودند: لا يبطل التيمّم الذي هو بدلعن الغسل من جنابة أو غيرها بالحدث الأصغر، فما دام عذره عن الغسل باقياً تيمّمه بمنزلته، فإن كان عنده ماء بقدرالوضوء توضّأ و إلّا تيمّم بدلًا عنه، وإذا ارتفع عذره عن الغسل اغتسل،

مسئله یک مسئلۀ مشکلی است. لذا می­بینیم که فقهاء مثل صاحب جواهرها و بعد هم مقررّهای عروه، چندین صفحه در این باره صحبت کردند. مسئله را آنچه مرحوم سیّد می­فرمایند خلاف مشهور است و مرحوم سیّد کم جایی پیدا می­شود که خلاف مشهور فتوا بدهد. یا متابعت از مشهور می­کند و یا احتیاط می­کند اما در اینجا احتیاط نکرده و جزماً هم خلاف مشهور فتوا دادند.

محشین بر عروه هم در مسئله گیرند. لذا معمولاً آن کسانی که محتاطند، مثل استاد بزرگوار ما آقای بروجردی احتیاط می­کنند که در مثل مسئلۀ ما می­فرمایند هم تیمم کند و هم وضو بگیرد. بعضی از محشین بر عروه هم طبق فتوای مشهور می­گویند فقط تیمم. بعضی از محشین بر عروه هم مثل مرحوم سیّد می­فرمایند وضوی فقط.

مسئله اینست که یک کسی جُنُب است و آب ندارد که تیمم کند. دفعۀ اول تیمم می­کند و با این تیمّم هم چون تیمّم بدل از غسل جنابت است، بدون وضوگرفتن نماز می­خواند. حال برای ظهر و عصر، باز آب ندارد. این مسئله زیاد هم واقع می­شود. حال یا آب ندارد و یا مریضی است و آب برایش ضرر دارد؛ بالاخره باید تیمم کند. حال اینجا آیا باید وضو بگیرد یا باید تیمم کند و یا هر دو؟

مشهور در میان فقهاء فرمودند که تیمم کند. دفعۀ سوم هم تیمم کند. و به همچنین مثلاً هفت هشت ده روز جُنُب است، تیمم کند و وقتی به آب رسید غسل کند و اگر مثلاً اگر زن حائض است، دفعۀ دوم تیمم می­کند و وضو می­گیرد و دفعۀ سوم تیمم می­کند و وضو می­گیرد تا به آب برسد و غسل حیضش را بکند. به عبارت دیگر گفتند حدث اصغر تیمم را باطل می­کند. این دفعۀ اول آب نداشته و جُنُب بوده و یا حائض بوده و پاک شده، تیمم می­کند و نماز می­خواند. دفعۀ دوم هم که آب ندارد یا مریض است، مثل زن حائض است که پاک شده و باید تیمم کند. یا مثل جُنُب است و مثل اینکه حالا جُنُب شده و باید تیمم کند. اما گفتم بعضی هم مثل آقای بروجردی­ها و امثال اینها، می­گویند در غسل جنابتش، هم وضو بگیرد و هم تیمم کند. مرحوم سیّد خیلی با جزم در مقابل مشهور می­فرمایند نه، این جُنُب بوده و تیمم کرده و جنابتش از بین رفت. حال که برای دفعۀ دوم می­خواهد نماز بخواند و آب ندارد، دیگر لازم نیست که تیمم بدل از غسل کند و فقط وضو بگیرد و اگر هم آب ندارد، تیمم بدل از وضو بگیرد و نماز بخواند. این خلاف مشهور است اما مثل مرحوم سیّد خیلی جزماً خلاف مشهور فتوا می­دهند. فتوای ما هم تبعاً از مرحوم سیّد است و می­گوییم آن تیمم اول کار غسل را کرد و پاک شد و دفعۀ دوم که این مثلاً خوابش برده یا دستشویی رفته و تیممش باطل شده و حالا که می­خواهد نماز بخواند چه کار کند؟ مثل کسی است که غسلش از بین رفته چه کار می­کند. وضو می­گیرد و نماز می­خواند. اما مشهور می­گویند نه، این باید تیمم کند و نماز بخواند. و آن حدث اصغر، آن حدث اکبر را که به واسطۀ تیمم بوده، و به عبارت دیگر آن تیمم باطل شد. و دوباره باید تیمم بدل از غسل کند. مشهور احتیاط هم نمی­کنند، چنانچه مرحوم سیّد در اینجا احتیاط نمی­کند؛ و این از عجائب هم هست. یعنی مسئله انصافاً مسئلۀ مشکلی است که مثل مشهور، بدون احتیاط می­گویند به مجردی که بول کرده مثل اینست که جُنُب شده باشد. مرحوم سیّد می­گویند وقتی بول کند، آن تیمم باطل شد و حالا که می­خواهد نماز بخواند، تیممش کار غسل را کرده و غسلش که تمام شد، الان جُنُب نیست و حال که می­خواهد نماز بخواند، وضو بگیرد و نماز بخواند. اگر کسی بخواهد احتیاط کند، مثل آقای بروجردی که در رساله و در حاشیه بر عروه احتیاط می­کنند و می­گویند هر دفعه هم تیمم کند و هم وضو بگیرد و اگر هم آب دارد و آب برایش ضرر ندارد، هم تیمم کند و هم وضو بگیرد. تیمم بدل از غسل را بکند و آنگاه اگر آب دارد که وضو می­گیرد و اگر آب ندارد یک تیمم بدل از وضو بکند. یعنی با دو تیمم نماز بخواند. آن احتیاطیها اینطور هستند. اما مثل مرحوم سیّد نه، با جزم می­فرمایند تیمم لازم نیست و وضو می­گیرد و نماز می­خواند و اگر آب ندارد تیمم بدل از وضو می­کند و نماز می­خواند.

مرحوم صاحب جواهر (رضوان الله تعالی علیه) سه چهار صفحه اینطرف و آنطرف می­زنند و نمی­شود و از کسانی که خیلی اینطرف و آنطرف می­زند تا قول مشهور را درست کند و نمی­تواند، مرحوم آقای خوئی (رضوان الله تعالی علیه) است.

آنچه انسان را گیر انداخته همین است که قول مرحوم سیّد خلاف مشهور است و مشهور این را نگفته است. درحقیقت مشهور گفته این تیمم می­کند و نماز می­خواند. وقتی مثلاً بول کرد، این تیممش باطل شد و حالا جُنُب است و وقت نماز اگر می­تواند که غسل می­کند و اگر نمی­تواند تیمم بدل از غسل می­کند. وضو هم لازم نیست و نماز می­خواند. به عبارت دیگر مثل اینست که الان جُنُب شده است که مثلاً بول کردن یعنی جُنُب شدن. مشهور این را می­گوید. اما مرحوم سید می­فرمایند: لا يبطل التيمّم الذي هو بدلعن الغسل من جنابة أو غيرها بالحدث الأصغر، فما دام عذره عن الغسل باقياً تيمّمه بمنزلته، فإن كان عنده ماء بقدرالوضوء توضّأ و إلّا تيمّم بدلًا عنه، یعنی بدل از وضو،  وإذا ارتفع عذره عن الغسل اغتسل. که اگر یادتان باشد ما روی همین آخری هم حرف داشتیم و می­گفتیم که آب آمد و تیمم باطل شد اما اینکه عذر رفت و تیمم باطل شد را می­گفتیم دلیل نداریم و از شما دلیل می­خواستیم.

بنابراین وإذا ارتفع عذره عن الغسل اغتسل، و الاّ تا عذر باقیست، آن تیمم بدل از غسل، کار غسل را کرد. خیلی جزماً این را گفتند و گفتم که خیلی کم پیدا می­شود که مرحوم سیّد در مقابل شهرت، اینطور جزماً صحبت کند. حال بحث امروزمان راجع به استدلال برای حرف مرحوم سیّد است. این گفته مرحوم سیّد دلیلهای خیلی معتبر و عالی دارد. تا فردا راجع به ادلّۀ مشهور صحبت کنیم.

دلیل اول برای مرحوم سیّد اینست که این وقتی تیمم کرد، روایات ما می­گوید که التیمّم أحدالطهورین یکفیک السنه. حال این روایتها را چه کنیم. و یا قرآن می­فرماید فلم تجدوا ماء فتیمّموا صعیدا طیبا. بعد می­فرماید که ما یریدالله از اینکه برای شما سخت شود. بل یرید أن یتطهرکم. اگر شارع مقدس می­فرماید که تیمم کن، برای اینست که می­خواهد شما را پاک کند؛ یرید أن یتطهرکم. و ما نمی­توانیم بگوییم این تیمم مبیح للصلاة است و حدَث را رفع نمی­کند. تیمّم رافع حدث است. حدث اصغر باشد، رافع حدث اصغر است و اگر حدَث اکبر باشد، رافع حدث اکبر است. این آب ندارد و در ظرفی که آب ندارد تیمم می­کند و وقتی تیمم کرد، پاک می­شود. حال این تیمم مبیح للصلاة است و وقتی نمازش تمام شد خود به خود تیمم باطل است و یا یک قدری بالاتر بگوییم، وقتی این بول کرد تیمم باطل شد و یعنی دوباره جُنُب شده، یعن بول کرد مثل اینست که جنُب شده، اینها با روایتها منافات دارد. و این روایتها هم که یکی و دو تا و ده تا نیست بلکه زیاد روایت داریم که این أحدالطهورین است. حال قرآن را ببینید.  فلم تجدوا ماء فتیمّموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و أیدیکم منه، یعنی تیمم کن. بعد می­فرماید که: مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ. خدا به خاطر حرج و اینها نیست که می­گوید تیمم کن بلکه به خاطر اینست که پاکت کند. اگر آب داری که غسل کن و طاهر می­شوی و اگر هم آب نداری تیمم کن برای اینکه خدا می­خواهد تو متطهر باشی. اگر بخواهیم آیه را به آن اول بزنیم که آب داشته باشد، خیلی بعید است. و اگر به آخر نخورد لاأقل به همه. که قرآن می­فرماید که وضو بگیر و اگر آب نداری تیمم کن. چرا خدا می­گوید وضو بگیر ؟ چرا خدا می­گوید غسل کن؟ چرا خدا می­گوید تیمم بدل از وضو و یا تیمم بدل از غسل کن ؟ این آیه را به همۀ اینها بزنیم. مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ. و روایات زیاد داریم اینکه تیمم مثل غسل و وضوست. و انّه أحدالطهورین؛ و انّه جعل الله طهوراً کما جعل الماء طهوراً. همۀ اینها روایت بود و سابقاً هم خواندیم که، انّ الله جعل الماء طهورا و جعل التراب طهورا. این لفظ طهور در روایتها زیاد آمده است اما دلیل بالاتر از اینها هست.

روایت 3 از باب 20 از ابواب تیمّم: صحیحۀ حماد عن أبی عبدالله علیه السلام، عن الرجل لا یجد الماء أیتیمّم لکلّ صلاة؟ فقال: لا هو بمنزلة الماء.

اگر انسان ادّعای نص نکند، لاأقل ادعای ظهور می­کند. سؤال کرد که جُنُب بوده و تیمم کرده و حالا که تیمم کرده، آیا باید برای هر نمازی تیمم کند؟ حضرت فرمودند نه، تیمم را کرد و بدل از غسلش تمام شد و دیگر برای هر نمازی تیمم نمی­خواهد برای اینکه این تیمم بمنزل الماء است و وقتی تیمم کرد مثل اینست که غسل کرده باشد. همینطور که اگر غسل کرده، بعد دیگر غسل لازم نیست. حالا هم که تیمم کرده، بعد تیمم لازم نیست و باید وضو بگیرد و اگر آب هم ندارد، باید تیمم بدل از وضو بگیرد.

عن الرجل لا یجد الماء أیتیمّم لکلّ صلاة؟ فقال: لا هو بمنزلة الماء.

روایت را اینطور بگویید که عن الرجل لا یجد الماء أیتیمّم لکلّ صلاة که هنوز آن تیمم باقی است. حضرت فرمودند: لا هو بمنزلة الماء. برای اینکه آن تیمم اول را که کرده، هنوز باطل نشده. بنابراین می­تواند با آن تیمّم نماز بخواند. آیا می­شود روایت را اینطور معنا کرد؟ تعویل هم نمی­شود کرد یعنی اینکه روایات دیگری هم داشته باشیم که دلالت کند که حدث اصغر وضو را باطل می­کند، باید بگوییم با این روایت حسابی مُعارض است و روایت را اختصاص دهیم به آنجا که آن تیمم اول هنوز از بین نرفته است. اما تیمم اول اگر به واسطۀ بول از بین رفت، این جُنُب شده یعنی بول به جای جنابت.

روایت 4: دراج قال قلت لابی عبدالله علیه السلام: امام قوم أصابته جنابة فی السفر و لیس معه من الماء ما یکفیه للغسل أیتوضأ بعضهم ویصلّی بهم؟

سؤال کرد که این امام راتب بود و این امام راتب حالا جُنُب شده است و یک نفر دیگر امام راتب می­شود. حضرت فرمودند نه، همان امام راتب تیمم کند و نماز بخواند.

فقال: لا، ولکن تیمم الجنب ویصلی بهم فان الله عزوجل جعل التراب طهورا.

فرمودند این وقتی تیمم می­کند طاهر می­شود و وقتی تیمم کرد و طاهر شد، این می­تواند امام جماعت واقع شود. این علت که یصلی بهم فان الله عزوجل جعل التراب طهورا.

حتی سابقا ما می­گفتیم اینکه آب آمد و تیمم باطل شد یک تعبّد است و الاّ اینکه عذر آمد و تیمم باطل شد، ما می­گفتیم دلیل نداریم. و از شما یک دلیل می­خواستیم برای اینکه عذر آمد و تیمم باطل شد. ما می­گفتیم نه، رفع عذر که شد، دیگر لازم نیست که این غسل کند الاّ اینکه صاحب جواهر ادعای اجماع کرده بود و در مقابل آن اجماع مانده بودیم. می­گفتیم صاحب جواهر فرموده اجماع در مسئله هست و ما می­ترسیم. حال که می­ترسیم می­گوییم دو چیز تیمم را باطل می­کند. یکی اینکه آب آمد و تیمم باطل شد و یکی هم اینکه رفع عذر شد، تیمم باطل شد. و الاّ این روایت و امثال این روایت می­گوید در ظرف تیمّم وقتی تیمّم شد، کار غسل را می­کند و اما اینکه حالا که رفع عذر شد آن تیمم باطل شد، رفع عذر به منزلۀ جنابت. به معنای اینکه همینطور که مثلاً خروج مَنی موجب جنابت است، دیدن آب هم موجب جنابت است که این خیلی مشکل است که انسان بگوید و تعبّد حسابی می­خواهد که این را بگوید. این طاهر است و حالا که طاهر است، وقتی که رفع عذر شد، مثل اینست که منی از او بیرون آمده است. چطور اگر منی بیرون آمد، این جُنُب شد، حالا هم این آب دید و جُنُب شد. لذا لأنّ ماءً طهورا، معنایش اینست که این مبیح للصلاة است. آیا می­شود این را گفت؟. یعنی أنّه طهور و أنه بمنزلة الماء را بگوییم معنایش اینست که تیمم، مبیح للصلاة است. مشهور همین را گفتند که این تیمم به هیچ درد نمی­خورد و فقط مبیح للصلاة است. از همین جهت هم مشهور گفته نمی­تواند دست روی خط قرآن بکشد و نمی­تواند در مسجد برود. فقط این تیمم، مبیح للصلاة است. این همه روایتهای أحدالطهورین و یکفیک السنه و این روایت شریف که می­فرماید یصلی بهم فان الله عزوجل جعل التراب طهورا، معنا کنیم که فان الله جعل التراب مبیح للصلاة. طهورا را برداریم و یک مبیح للصلاة جای آن بگذاریم. البته گفتم که قول مشهور است و اینها تصدیق هم می­کنند که تیمم، مبیح للصلاة است. اما همین مشهور خیلی جاها مبیح للصلاة را نمی­گویند. مثلاً مشهور در میان بزرگان اینست که اگر کسی تیمم کرد برای غیر تنگی وقت که برای تنگی وقت را مشهور گفته و اما برای غیر تنگی وقت، تیمم کرد، با این تیمم می­تواند به مسجد برود و با این تیمم می­تواند امام جماعت شود. با این تیمم می­تواند دست روی خط قرآن بکشد. جاهای دیگر مشهور نگفتند که مبیح للصلاة، وقتی در فقه برویم و سابقاً هم خواندیم و هفت هشت ده تا فرع در این باره داشتیم. اما اینجا به خصوص این مسئله، شهرت هست. شهرت هم به اندازه­ای که مرحوم صاحب جواهر روی آن ادعای اجماع می­کند. اما حالا با این روایتها چه باید کرد. روایت خیلی هم هست و این روایتها را ما بخواهیم از دست بدهیم، نمی­دانم چه باید کرد.

مثلاً یک کسی بگوید اعراض اصحاب، از این روایتها. مرحوم صاحب جواهر در اینجا ادعا کردند اما خودشان که اصحاب در جاهای دیگر از این روایتها اعراض کردند، ایشان نفرمودند. ما این هفت هشت ده تا فرع را با این روایتها جلو آمدیم و هیچ کس نگفته که اینکه حضرت فرمودند التیمّم أحدالطهورین أی مبیح للصلاة. جاهای دیگر نگفتند اما اینجا در خصوص این مسئله که بول آمد و تیمم باطل شد، این را گفتند و گفتند که این روایتها معنایش همین است که انّ الله جعل التراب طهورا و ان الله جعل التراب مبیحاً للصلاة، ان الله جعل التراب یکفیک السنه أی مبیح للصلاة. به معنای اینکه همینطور که حدث اکبر، تیمم را باطل می­کند، حدث اصغر هم تیمم را باطل می­کند. این تیمم کرده بدل از وضو و بدل از غسل و رفته و بول کرده، حال چه کند؟ این اگر غسل کرده بود، می­رفت وضو می­گرفت و نماز می­خواند. گفتند نه، حالا که این بول کرد باید چون آب ندارد هم تیمم بدل از غسل کند و اگر مثلاً غسل حیض است، دو تا تیمم کند. هم تیمم بدل از غسل و هم تیمم بدل از وضو. و حتی گفتند آن تیمم دوم همانطور که تیمم اول است، ولی نه مشهور این احتیاط را کرده و نه مرحوم سید این احتیاط را کرده است. مرحوم سید مثلاً در مقابل شهرت احتیاط وجوب می­کردند و می­فرمودند که تیمم کرده بدل از غسل و حالا بول کرده و حالا برای نماز ظهر و عصر باید چه کند؟ مشهور گفته باید تیمم کند بدل از غسل و با همان تیمم و بدون وضو، نماز بخواند. مرحوم سیّد گفته باید تیمم کند بدل از غسل و اگر آب دارد وضو بگیرد و لازم نیست تیمم کند. احتیاطش چیست؟ ما بگوییم این هم تیمم بدل از غسل کند و هم وضو بگیرد تا اگر مثلاً جُنُب بوده، آن تیمم کار کند و اگر هم جُنُب نبوده، باید وضو بگیرد و وضو کار کند. ولی مشهور در این مسئله، این احتیاط را نکردند و مثل مرحوم سیّد هم غیرمشهور، این احتیاط را نکردند و حسابی در مقابل یکدیگر، مشهور می­گوید حدث اصغر، تیمم بدل از غسل را باطل کرد. حال که این می­خواهد نماز بخواند با جُنُب است و باید حالا که آب ندارد، تیمم بدل از غسل بکند. مرحوم سیّد می­گویند نه، غسلش را که کرد و تمام شد یعنی تیمم به منزلۀ غسل است و تمام شد و حالا که می­خواهد نماز بخواند، اگر آب دارد که وضو می­گیرد و اگر آب ندارد، تیمم می­کند بدل از غسل؛ و احتیاج به وضو هم ندارد و نماز می­خواند. آن مشهور بدون احتیاط فتوا دادند و این غیرمشهور مثل مرحوم سیّد بدون احتیاط فتوا دادند. بینی و بین الله حق با مرحوم سیّد است برای اینکه اگر بخواهیم این روایتها را توجیه کنیم، نمی­شود و اگر هم بخواهیم قائل به اعراض اصحاب هم بگوییم، نمی­شود برای اینکه جاهای دیگر همۀ اصحاب به این روایتها عمل کرده و حالا در این مسئله نمی­دانم چه شده است که عمل نکرده و نمی­شود گفت که اعراض اصحاب از روایتها، و اعراض اصحاب من جهة را که احدی نگفته است. که اعراض اصحاب روایت را از کار می­اندازد در خصوص یک جا. این دیگر یک اجتهاد است و اعراض اصحاب معنا ندارد. این سه دلیلی که من برای مرحوم سیّد آوردم، سه دلیل رساست به اینکه حدث اصغر، موجب فساد آن تیمم اول نیست. به عبارت دیگر همینطور که مرحوم سیّد مسئله را گفتند و دیگران هم مسئله را متعرض شدند، اینست که آیا حدث اصغر مثل حدث اکبر است یا نه؟ مشهور گفتند بله و مرحوم سیّد می­فرمایند نه.

مرحوم صاحب جواهر برای قول مشهور تمسّک می­کند. یک ـ اجماع. این اجماع را گفتیم که در آن مسئله اجماع نیست. برای اینکه اولاً این اختلاف است و بعد هم اگر اجماع باشد، از آن اجماعهایی است که انسان حسابی می­تواند در مقابلش قد علم کند برای اینکه مقطوع المدرکیه است. همۀ آنهایی که گفتند حدث اصغر تیمم بدل از غسل را باطل می­کند، همه گفتند به خاطر این روایاتی است که می­خوانیم و همۀ آنها استدلال کردند و ما استدلال را قبول نداریم. لذا خود صاحب جواهر هم این اجماع را قبول ندارد، آنگاه تمسّک کرده به یک روایاتی و می­خواهند بگویند که آن روایتها می­گوید که حدث اصغر مثل جنابت است. بعضیها دیدند که اینطور نمی­شود گفت و گفتند اینطور نمی­گوییم و می­گوییم که تیمّم مبیح للصلاة است، تیمم به هیچ درد نمی­خورد به غیر از برای نماز.

حال فردا این روایتها را بخوانیم و ببینیم که این روایتها درست است یا نه.

و صلّی الله علی محمد و آل محمّد